Dzień Podziemnego Państwa Polskiego - Historia i znaczenie

Dzień Podziemnego Państwa Polskiego przypomina o niezwykłej organizacji oporu, która powstała we wrześniu 1939 roku. To święto zostało ustanowione przez Sejm RP 11 września 1998 r. i obchodzono je corocznie 27 września.

Data nawiązuje do powołania 27 września 1939 roku Służby Zwycięstwu Polski. Był to pierwszy krok do budowy struktur konspiracyjnych, które łączyły działania militarne, administracyjne i społeczne.

To upamiętnienie ma wymiar edukacyjny i symboliczny. Choć obchodzone powszechnie, święto nie było dniem wolnym od pracy, co wpływało na formę uroczystości i zaangażowanie instytucji.

W kolejnych rozdziałach przyjrzymy się genezie, uchwale sejmowej i trwałemu dziedzictwu tego fenomenu w historii Polski.

Kluczowe wnioski

• Święto ustanowiono 11 września 1998 r. przez Sejm RP.
• Obchody przypadały 27 września, na pamiątkę 1939 roku.
• Data wiąże się z powołaniem Służby Zwycięstwu Polski.
• Polskie państwo podziemne było fenomenem II wojny światowej.
• Obchody miały charakter pamięciowy, lecz bez ustawowego dnia wolnego.

Dzień Podziemnego Państwa Polskiego: data, uchwała i charakter święta

27 września wybrano jako symboliczny termin upamiętnienia narodzin struktur konspiracyjnych. Data odnosi się bezpośrednio do wydarzeń z września 1939, gdy zaczęto organizować Służbę Zwycięstwu Polski.

Sejm RP uchwalił ustanowienie tego dnia pamięci 11 września 1998 roku, czyniąc to poprzez aklamację. Uchwała podkreśliła znaczenie budowy struktur polskiego państwa w warunkach okupacji.

"Ustanowienie tej daty miało na celu zachowanie pamięci o ciągłości oporu i legitymacji konspiracyjnych władz."

Obchody miały charakter święta o wysokim znaczeniu symbolicznym, lecz nie nadano im statusu dnia wolnego od pracy. To kształtowało formę uroczystości i działania edukacyjne w szkołach oraz instytucjach.

• Dlaczego 27 września — bezpośredni związek z powstaniem SZP.
• Uchwała Sejmu — konsensus polityczny wokół upamiętnienia.
• Rola pamięci — łączenie historii z lokalnymi obchodami.

Geneza i rozwój polskiego państwa podziemnego: od SZP przez ZWZ do Armii Krajowej

W oblężonej Warszawie pod koniec września 1939 roku zaczęła działać inicjatywa, która dała podstawy późniejszej organizacji konspiracyjnej. Służby Zwycięstwu Polski powstały 27 września 1939 i w krótkim czasie stały się zalążkiem większej struktury.

Służby Zwycięstwu Polski: początek w oblężonej Warszawie

SZP zarysowały ramy organizacyjne dla działań konspiracyjnych. Już po kilku tygodniach nastąpiło scalanie komórek i przekazywanie zadań tak, by zapewnić ciągłość działań.

Związek Walki Zbrojnej i zwierzchnictwo władz

SZP przekształciły się w Związek Walki Zbrojnej, a następnie w Armię Krajową. Wszystkie formacje pozostawały podporządkowane legalnym władzom Rzeczypospolitej na uchodźstwie.

Armia Krajowa, Kedyw i struktury bojowe

Latem 1944 r. w AK służyło około 380 tys. żołnierzy. Powstały wyspecjalizowane oddziały: Związek Odwetu, Wachlarz i Kierownictwo Dywersji (Kedyw).

"AK prowadziła akcje sabotażowe, dywersyjne i bojowe, sięgając od małego sabotażu po większe operacje, których kulminacją było Powstanie Warszawskie."

• Podporządkowanie władzom RP na uchodźstwie.
• Logistyka: podziemna produkcja broni i alianckie zrzuty.
• Kulminacja działań — Powstanie Warszawskie i koniec formalnej działalności AK w styczniu 1945 r.

Znaczenie i dziedzictwo podziemnego państwa: administracja, edukacja i opór cywilny

Polskie państwo podziemne odtworzyło aparat cywilny w warunkach okupacji. Delegat Rządu na Kraj kierował Delegaturą z 18 departamentami, m.in. Oświaty i Kultury oraz Informacji i Prasy.

Wymiar sprawiedliwości zapewniały Kierownictwo Walki Cywilnej, Cywilne Sądy Specjalne i Państwowy Korpus Bezpieczeństwa. Orzekano w sprawach kolaboracji oraz przestępstw pospolitych.

Tajne nauczanie i podziemna prasa podtrzymywały życie intelektualne. W Warszawie studiowało około 4,5 tys. osób, a blisko 6,5 tys. otrzymało dyplomy dzięki tajnym kursom.

Delegatura, kierownictwo walki cywilnej i sądownictwo

Delegatura organizowała opiekę społeczną we współpracy z PCK i RGO. Funkcje Delegatów pełnili m.in. Cyryl Ratajski i Stefan Korboński, niektórzy z nich ponieśli tragiczne losy po wkroczeniu Armii Czerwonej.

Tajne nauczanie, prasa i kultura

Sieć drukarni i wydawnictw utrzymywała ciągłość kultury. To dzięki nim społeczeństwo zachowało wiedzę i nadzieję podczas wojny.

Żegota i pomoc ofiarom

Rada Pomocy Żydom „Żegota” działała przy Delegaturze, organizując systemowe wsparcie dla prześladowanych.

Represje po 1945 roku i „Testament Polski Walczącej”

„Testament Polski Walczącej” z 1 lipca 1945 r. podkreślił cele wolności, sprawiedliwości i demokracji.

Po wojnie wielu przywódców aresztowano i skazano. Ciągłość idei przetrwała mimo represji i zmian politycznych.

• Administracja: 18 departamentów Delegatury.
• Prawo: KWC, Cywilne Sądy, PKB.
• Pomoc: Żegota, PCK, RGO.

Wniosek

Moment z 27 września 1939 r. zainicjował formowanie wielowarstwowych służb i instytucji konspiracyjnych. Impuls ten — Służby Zwycięstwu Polski — przekształcił się w rozległy system, który w szczycie objął około 380 tys. żołnierzy.

Sejm RP uchwalił upamiętnienie 11 września 1998 roku, co potwierdziło rangę fenomenu. Dzień podziemnego państwa przypomina o wysiłku wojskowym i cywilnym, choć nie był dniem wolnym od pracy.

Dziedzictwo polskiego państwa podziemnego to trwałe lekcje o jedności, praworządności i współdziałaniu administracji z oddziałami walki. Pamięć o tym okresie i „Testament Polski Walczącej” pozostają zobowiązaniem do obrony wolności.

FAQ

Czym jest obchodzone upamiętnienie 27 września?

To dzień poświęcony pamięci powołania Służby Zwycięstwu Polski we wrześniu 1939 roku, które zapoczątkowało organizację oporu i formowanie struktur państwa podziemnego.

Kto powołał Służbę Zwycięstwu Polski i gdzie to się stało?

SZP została powołana przez dowództwo wojskowe w oblężonej Warszawie w 1939 roku jako pierwsza próbna forma zorganizowanego oporu przeciw okupacji niemieckiej.

Jak SZP przekształciła się w Związek Walki Zbrojnej i Armii Krajowej?

SZP zostało przekształcone w ZWZ, które działało pod zwierzchnictwem władz RP na uchodźstwie; później ZWZ przekształcił się w Armię Krajową, tworząc rozbudowane struktury bojowe i konspiracyjne.

Jakie zadania pełniła Armia Krajowa i Kedyw?

Armia Krajowa prowadziła działania zbrojne, wywiad i dywersję. Kedyw skupiał się na akcjach sabotażowych i likwidacji, kluczowych podczas kulminacji działań, m.in. Powstania Warszawskiego.

Czym była Delegatura Rządu na kraj i jakie miała kompetencje?

Delegatura była przedstawicielstwem rządu w kraju, organizowała administrację podziemną, sądownictwo i koordynowała działalność cywilną oraz pomoc dla ludności.

Jak działało tajne nauczanie i prasa konspiracyjna?

Tajne szkoły kontynuowały program nauczania poza oficjalnymi placówkami, a prasa podziemna informowała społeczeństwo, kształtowała świadomość i utrzymywała kulturę narodową mimo okupacji.

Co to była Żegota i jaka była jej rola?

Żegota to Rada Pomocy Żydom, polska organizacja konspiracyjna, która pomagała ofiarom prześladowań, organizując ukrycie, fałszywe dokumenty i wsparcie materialne.

Jakie represje spotkały uczestników struktur podziemnych po 1945 roku?

Po 1945 roku wielu żołnierzy i działaczy podziemia spotkały represje polityczne, aresztowania i wyroki skazujące ze strony aparatu komunistycznego, co miało wpływ na pamięć i losy tych środowisk.

Co oznacza „Testament Polski Walczącej” w kontekście dziedzictwa podziemia?

To symboliczne przesłanie kontynuacji wartości wolnościowych i obywatelskich, które podziemne struktury przekazały kolejnym pokoleniom jako zobowiązanie do obrony niepodległości.

Jak obchodzi się dzisiaj pamięć o państwie podziemnym?

Pamięć utrzymuje się poprzez uroczystości państwowe, edukację szkolną, wystawy muzealne, publikacje historyczne oraz inicjatywy organizacji kombatanckich i kulturalnych.

Gdzie można znaleźć rzetelne źródła o historii SZP, ZWZ i AK?

Rzetelne informacje dostępne są w publikacjach historycznych, archiwach Instytutu Pamięci Narodowej, muzeach, uczelniach oraz w zbiorach Biblioteki Narodowej.